KSIĄŻKA,  RECENZJE

Ten o pakcie z diabłem, czyli “Mistrz i Małgorzata” [recenzja]

Istnieją na świecie książki, o których – zdawać by się mogło – powiedziano już wszystko. Tytuły okrzyknięte mianem wybitnych klasyków literatury, utwory latami odkrywane wciąż na nowo. O jednym z nich, a – co ważne – sięgnąłem po niego dopiero teraz, opowiem za chwilę. Nie będzie to jednak recenzja sensu stricte, ta bowiem powinna być obiektywna, napisana bez większych emocji. W przypadku ponadczasowego dzieła jakim nie wątpliwie nazwać można „Mistrza i Małgorzatę” Michaiła Bułhakowa, o obiektywizmie z mej strony, nie może być mowy. W wieku trzydziestu trzech lat („Chrystusowy wiek”! Przypadek?) zabrałem się za powieść uważaną za jedną z najwybitniejszych jakie kiedykolwiek napisano. Przerażony nieco jej rozgłosem na próżno próbowałem zapoznać się z opisem fabuły, który, jak się okazało, ciężko jednoznacznie sformułować. Przed samą lekturą postanowiłem więc zapytać dwójki znajomych, o czym opowiada ta genialna ponoć książka? Jedna z odpowiedzi brzmiała: „O wszystkim!”, druga z kolei: „O niczym”. Gdzie więc leży prawda? Na czym polega fenomen cenzurowanego przez wiele lat tekstu rosyjskiego mistrza pióra? I być może najważniejsze z pytań: Czy Bułhakow zawarł przed śmiercią pakt z samym diabłem?

No więc zaczynamy. Najprościej od wspomnianego, trudnego do odnalezienia opisu fabuły, dlatego sięgnijmy po ten z Wikipedii, a brzmi on następująco: „Fabułę stanowią losy tytułowych bohaterów, mieszkających w Moskwie lat 30. XX w., a także wpleciona w narrację powieść historyczna (powieść w powieści) o Poncjuszu Piłacie w wielowątkowym powiązaniu z wizytą Szatana w ateistycznym Związku Radzieckim”. Gdyby uprościć to jeszcze bardziej, można by napisać: „Trzech powiązanych z moskiewskim światkiem literackim mężczyzn dyskutuje w parku, kiedy nagle do rozmowy wtrąca się przechodzący nieopodal cudzoziemiec. Niedługo później w stolicy Rosji zaczynają dziać się rzeczy niewyjaśnione, a szpitale psychiatryczne pękają w szwach, w czym udział swój mają poniekąd Jezus, Poncjusz Piłat oraz, wielki, spasiony, czarny kot”. Brzmi nietypowo? Wolne żarty! To dopiero wierzchołek góry lodowej!

Na dobrą sprawę zdradzić by można takie szczegóły fabularne jak, dla przykładu: estradowy konferansjer (dosłownie) traci głowę gdy ta, odcięta na oczach setek widzów turla się po scenie, naga pokojówka lata ponad ulicami Moskwy na zamienionym w wieprza sąsiedzie, wzgardzany przez współczesną historię kościoła Piłat okazuje się być całkiem miłym gościem, natomiast stojący na tylnych łapach kot kupuje bilet tramwajowy. Zbyt wiele szczegółów? „Nie zdradzaj akcji” – powie ten z czytających niniejszy tekst, dla którego przygoda z omawianym klasykiem to dopiero melodia przyszłości. Spokojnie, odpowiadam. Wszystko co zostało napisane do tej pory, nie jest nawet kroplą w morzu tej jakże wybitnej powieści. Powieści zatytułowanej „Mistrz i Małgorzata” (ciekawostka: pierwotny tytuł brzmiał „Konsultant z kopytem”), będącej zarazem taką, którą nazwać by można na setki sposobów, gdyż piękna (co by nie mówić), sięgająca ponad wymiarami historia miłości tytułowych bohaterów to jedynie sugestia jednego z wątków.

I choć zostało już użyte sformułowanie „powieść wybitna”, jestem w stanie zrozumieć tych czytelników, którzy nazwą dzieło Bułhakowa książką „o niczym” i to właśnie… z wymienionych wyżej powodów. Na pierwszy rzut oka wydawać by się bowiem mogło, że nic tu nie trzyma się kupy, że brak przysłowiowego „ładu i składu”. Utwór rozpoczyna się dyskusją trójki dżentelmenów, po czym przeskakujemy narracyjnie do Jerozolimy czasów Jezusa. Następnie lawina doprawdy niecodziennych i niepokojących wydarzeń w centrum Moskwy, a gdzieś przez to wszystko przebija się „siła nieczysta”, gadający kocur, prześmiewczy ton, czy wspomniane wcześniej nagie kobiety. I to ma być ta wielka „Mistrz i Małgorzata”? Tak wygląda powieść, którą od dziesięcioleci studiują znawcy literatury? To chyba jakiś żart! – mógłby zagrzmieć sceptyk popularności utworu. Tyle tylko, że istnieje jeszcze druga strona medalu…

To na co jedni reagują wątpliwym uniesieniem brwi, dla drugich oznaczało będzie mistrzowski kunszt. Na własnym jedynie przykładzie mogę powiedzieć, iż sam w trakcie lektury kręciłem głową z niedowierzaniem pytając siebie: „Tak to wygląda? To tak napisana jest ta słynna powieść”? I nie miałem na myśli nic złego, wręcz przeciwnie! A wszystko rozbijało się o … poczucie humoru.
Przed sięgnięciem po „Mistrza i Małgorzatę” nie wiedziałem czego się spodziewać, aczkolwiek jakieś przypuszczenia miałem. Wyobrażałem sobie ogromną, przepełnioną patetycznymi wersami ckliwą historię, która odpowie na pytania o sens istnienia. Naprawdę tak było! Tymczasem okazało się, że ta wielka w swym rozgłosie książka potrafi bawić do łez, a wszystko to za sprawą fantastycznie wykreowanych postaci!

Mamy, rzecz jasna, Mistrza i Małgorzatę, którym to autor nadaje cechy tytułowego bohatera „Fausta” Goethego (pisząc omawianą powieść to z „Fausta” właśnie czerpał Bułhakow). Ona to urodziwa, całkiem rozgarnięta kobieta, opływająca w luksusy, dzięki dobrze płatnej pracy męża. Mimo to nieszczęśliwa, szukająca zrozumienia, docenienia, pragnąca odnaleźć bratnią duszę, która da jej (z wzajemnością) coś więcej niż wszystkie pieniądze świata. Choć z początku wydaję się być nieco lekkomyślna, to właśnie Małgorzata przechodzi na kartach powieści największą metamorfozę, ukazując prawdziwą siłę, niezłomność oraz poświęcenie w walce o miłość swego życia. Nieco kontrą jest dla niej Mistrz – niespełniony pisarz, którego cenzura i krytyka niszczą, gdy ten po wygraniu sporej sumy pieniędzy rzuca pracę i poświęca się pisaniu historii wzorowanej na biblijnym spotkaniu Piłata z Jezusem. Totalitarny system Związku Radzieckiego łamie pisarza, a jedyną jego nadzieją pozostaje wierząca w talent Mistrza, Małgorzata.

Można by wśród bohaterów wymienić oczywiście wspomnianego Piłata oraz wzorowanego na Jezusie, Jeszuę (przedstawionego nie jako zbawca, a prosty, wędrowny nauczyciel), czy też kilkoro postronnych mieszkańców Moskwy, jednak na szczególną uwagę zasługują Woland i jego świta, gdyż to właśnie oni, obok Małgorzaty, nadają utworowi satyrycznego wydźwięku.
Cóż to za „ekipa”! Na jej czele stoi przedstawiający się jako Woland, szatan we własnej osobie, jednak nie on, a jego „pomocnicy” stanowią prawdziwy gwóźdź programu. Zwą się odpowiednio: Asasello (ten niebezpieczny), Hella (ta kusząca, o morderczym instynkcie), Korowiow (ten zabawny, wygadany, podający się za byłego regenta chóru cerkiewnego bądź tłumacza) oraz Behemot (równie dowcipny demon przybierający najczęściej postać wielkiego, czarnego kota). Co ciekawe to właśnie „Ci źli” okazują się być lepszymi niż sami ludzie, a powód, dla którego Bułhakow odwrócił role stanowi prawdopodobnie główny argument ku temu by „Mistrza i Małgorzaty” nie nazywać książką „o niczym”.

Jak pisarz konfrontuje wysłanników piekieł z mieszkańcami opanowanego przez komunizm państwa? Niezwykle niekorzystnie… dla tych drugich. Z pozoru to Woland i spółka sieją zamęt na ulicach Moskwy, posyłając kolejnych drugoplanowych bohaterów na oddział szpitala psychiatrycznego; to oni posługują się tanimi sztuczkami, dzięki który zarówno przyciągają uwagę, jak i wszystko uchodzi im płazem. Sztuczki te jednak obnażają słabość ludzi podporządkowanych totalitaryzmowi. To obywatele rosyjscy są chciwi, zakłamani i nieuczciwi. To oni donoszą i niszczą się wzajemnie. W całej wspomnianej satyrze i komizmie wielu scen Bułhakow celnie wypunktowuje czasy i kraj, w których żył. Obrywa się każdej grupie społecznej, od urzędników, przez towarzyską śmietankę, po zwykły lud pracujący. Szczególnie mocno uderza pisarz w znany sobie światek moskiewskich krytyków i literatów.

Wiele wielkich dzieł w historii literatury podejmuje temat totalitaryzmu, problematykę kontroli państwa nad jednostką, jak choćby – dla przykładu – „Rok 1984” Orwella, czy „Mechaniczna pomarańcza” Burgessa. Są to zazwyczaj powieści, mówiąc kolokwialnie „poważne” (co prawda dzieło Burgessa stanowi tu pewną odskocznię, ono z kolei jest jednak niezwykle wyraziste, napisane tak jakby chciało wypalić czytelnikowi oczy swą brutalnością). W przypadku „Mistrza i Małgorzaty” rzecz ma się nieco inaczej inaczej, tu prawdziwe zło i zakłamanie ukryte są pod wierzchnią warstwą humoru, przez co wydają się być łatwiej przyswajalne, nawet pomimo takiego, a nie innego sedna.

Skoro jesteśmy już przy zaletach oraz kontroli państwa nad jednostką, pozwolę sobie na kolejną prywatną wycieczkę (tak, nie jest to typowa recenzja). Ba, pozwolę sobie nawet na dwie! Pierwsza to zdradzenie pewnej słabości, mianowicie często przed lekturą zdarza mi się czytać opinie na jej temat innych czytelników. Nie inaczej było z omawianą tu pozycją, a dwa opisy, które najbardziej utkwiły mi w pamięci to: „Powieść, z której, z każdym kolejnym przeczytaniem wynosi się coś nowego” oraz „Bułhakow żeruje na micie pisarza uciśnionego, jakim sam chce być”. I w tym momencie prywatna wycieczka numer dwa: Jeszcze zanim dotarłem do połowy książki wiedziałem już, że pierwszy cytat to stuprocentowa prawda. Czułem, że choć jestem dopiero na dwusetnej stronie, już teraz coś mi umknęło, czułem, że niby wiem o co chodzi, ale tak naprawdę nie wiem nic. Zdałem sobie sprawę z faktu, iż „Mistrz i Małgorzata” może zachwycać na wiele sposobów i wtedy dopadła mnie myśl pod tytułem: „A może to Bułhakow sam zawarł pakt z diabłem”? Według mnie mogło to wyglądać mniej więcej tak: Strapiony Rosjanin siedział pewnego wieczoru nad kieliszkiem starej, dobrej, rosyjskiej wódki, aż tu nagle ni stąd ni zowąd w tym samym pomieszczeniu pojawił się Szatan z iście kuszącą propozycją. Powiedział do pisarza: „Panie Bułhakow, sprawa wygląda następująco – pan oddaje mi swoją duszę, a ja sprawię, że pana ostatnie dzieło zyska status wybitnego. Co prawda nigdy nie doczeka pan jego wydania, a ostatnich poprawek będzie dokonywał na łożu śmierci, jednak po latach książka zostanie uznana za międzypokoleniowy fenomen. Stanie się nieśmiertelna”. Artyście pozostało jedynie powiedzieć: „Dobrze, zgadzam się”.

Wielu może w tym momencie parsknąć śmiechem, jednak albo coś jest na rzeczy, albo nie mamy tu do czynienia z „żerowaniem” na micie potępionego pisarza, a zjawiskiem tym w pełnej krasie. Bułhakow niczym tytułowy Mistrz również zniszczony został przez przekupioną rządowymi pieniędzmi krytykę, zarzucano mu m.in. głoszenie herezji, przez co nie mógł realnie liczyć na możliwość doczekania druku swego dzieła. I rzeczywiście, na stworzenie ponadczasowej powieści poświęcił ostatnich dwanaście lat życia, dokonując poprawek do samego końca, nie będąc zadowolonym z efektów (ta, którą znamy to ósma wersja redakcyjna, gdzie dopiero przy szóstej powstał jej obecny tytuł). Przypadek? Piękna, a zarazem tragiczna, tak bardzo literacka historia, jaką można sobie tylko wyobrazić? Czy jednak – bez śmiechów, proszę – pakt z samym diabłem? Tego niestety nie dowiemy się nigdy.

Zmierzając ku końcowi tekstu po publikacji którego uderzę otwartą dłonią w czoło uświadamiając sobie, że zapomniałem wspomnieć o wielu istotnych szczegółach (wątek Piłata już teraz został niemal nietknięty) pragnę uspokoić wszystkich, którzy czytając to uznają, że informacji podanych zostało wręcz zbyt wiele. Nic bardziej mylnego! „Mistrz i Małgorzata” to w mym odczuciu powieść ponadczasowa, zdecydowanie zasługująca na spływające na nią, pełne zachwytów opinie. I choć jestem poniekąd w stanie zrozumieć tych czytelników, którym pióro i styl Bułhakowa nie przypadły /ną do gustu ze względu na komizm, bądź „dziwaczność” opowiadanej historii, zdecydowanie zaliczam się do grupy, dla której jest to książka „ o wszystkim”. Mamy w niej krytykę społeczną, podjęcie nie łatwego tematu totalitaryzmu, fantastykę, kulturę (sporą rolę odgrywa tu teatr), satyrę, Szatana, gadającego kota, miłość i wiele, wiele innych. Jest w tym utworze coś, co sprawia, że roztacza on wokół siebie aurę magii, coś co nie pozwala o nim zapomnieć. Przede wszystkim jednak udało się rosyjskiemu mistrzowi stworzyć dzieło, do którego można wracać latami i naprawdę odkrywać je na nowo. Ja sam, po jednym zaledwie spotkaniu z klasykiem Bułhakowa, jestem tego bardziej niż pewien.


Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *